Аҕыйах хонугунан кэлэр күнү-дьылы үөн-күйүүр майгытынан, былытынан билэллэр. Бу ыйга самыыр уонна куйаас солбуһар. Бэс ыйын сүрүн самыыра – анды кэлэр самыыра. Икки тыаллаах: олооһун тыала уонна мас сыырар (сиэмэтэ көтөр) тыала. Бэс ыйа ахсынньыны батыһар.
Өскөтүн: Ый дьиэлэннэҕинэ, самыыр кэлэр;
Илинтэн уонна соҕурууттан тыалырдаҕына, ардах түһэр;
Кэҕэ кэлэҕэйдээтэҕинэ, сотору ардыаҕа;
Хараҥаччы үөһэнэн көтөр буоллаҕына, кураан буолар;
Саах хомурдуоһа көтөн дыыгыныы сырыттаҕына – ыраас күн буолар, сүтэн хааллаҕына – сотору кэминэн ардыаҕа.
Кымырдаҕас уйатыттан барыыта – кэлиитэ элбээтэҕинэ, уһаатаҕына – ардах суох.
Күнү-дьылы билгэлииргэ маннык күннэри кэтээн көрүү ордук суолталаах:
3 — сөҥүү түстэҕинэ, күһүн эмиэ ардахтаах буолар.
10 — чуумпу буоллаҕына, үрдүк үүнүүнү кэтэс.
16 — хотугулуу-арҕааттан тыал үрдэҕинэ, өҥ сайын буолуо. Этиҥнээх ардах — от үлэтэ уустуктук ааһарын бэлиэтэ. Күнү быһа самыырдаатаҕына — тэллэй элбэх.
Бэс ыйа – сайыҥҥы кэм саҕаланыыта. Бэс ыйа – Үрүҥ Айыы ыйа. Кини бары айыылар баһылыктара. Аан дойдуну бүтүннүүтүн айбыт сүдү, саамай күүстээх айыы буолар. Алгыһы, уруйу-айхалы кытта аргыстаһа сылдьар буолан, кини кыаҕа-күүһэ муҥура суох улахан. Биһигини тулалыыр туох баар барыта кини күүһүнэн-кыаҕынан айыллар, үөскүүр, үөдүйэр.
– Бэс ыйыгар туох барыта сириэдийэр, ситэр.
– Ыйсаҕаланыытыгарсахаыалларасайылыккатахсаллар.
– Бэсыйыгарыһыы үлэтэ бүтэн, хомуурга бэлэмнэнэллэр.
– Бэс ыйа-ыһыах ыйа.
– Бу ыйга саамай уһун күннэр тураллар. Ый 21 күнэ-саамай уһун күн, саамай кылгас түүн.
Үрүҥ Айыы – аан дойду ийэ кута.
Аата. Аата балачча элбэх. Үрүҥ Аар Тойон, Айыы Тойон, Айыы Таҥара эңин дииллэр. Биһиги Үрүҥ Айыы диэн ааттыыбыт.
Дьүһүнэ. Үрүҥ Айыыны маннык хоһуйаллар:
-Күн харахтаах,
-Ый кулгаахтаах,
-Үүс аас бэйэкэлээх,
-Үүт таас олбохтоох,
-Үрүҥ былыт үктэллээх
-Үрүҥ Айыы, – диэн.
Ойууннар этэллэринэн, Үрүҥ Айыы киһи утары көрбөт уоттаах харахтаах, курдары көстөр кэриэтэ дьэҥкир эттээх-сииннээх буолар эбит.
Үгүс билээччилэрҮрүҥ Айыыны аас бытыктаах сүдү оҕонньор курдук саныыллар.
Үрүҥ Айыы арыт үрүҥ сылгы буолан көстөр.
Биһиги санаабытыгар Үрүҥ Айыы кырдьаҕаска кырдьаҕас, эдэргэ эдэр буолан көстүөн сөп.
Үрүҥ Айыы – бэйэтэ айылҕа. Көннөрү көстөр эрэ айылҕа буолбатах, ураты дириҥ, түгэх айылҕа. Онон көстүүтүгэр дьүһүн кубулуйар кыаҕа муҥура суох. Айыылар бары кини дьүһүн кубулуйуута буолаллар. Иччилэри эмиэ кини үөскэтэр. Ону таһынан биһиги бэйэбит эмиэ кини сороҕо, кини күлүгэ буолабыт.
Үрүҥ Айыы иккис дьүһүнэ. Үрүҥ Айыы бэйэтин курдук сүдү кэргэннээх. Кэргэнэ Адьына Сиэр диэн ааттаах. Биһиги Адьына Сиэри кини иккис дьүһүнэ дии саныыбыт.
Үрүҥ Айыы күүһэ. Үрүҥ Айыы этиттэн-сииниттэн сардаҥа тахсар, алгыс тахсар. Ити алгыс араас айыылар буолан дьүһүн кубулуйар. Айылҕа араас көстүүтэ буолан эргийэр.
Биһиги туох баар көрөрбүт-көрбөппүт барыта кини күүһүнэн үөскүүр. Ол иһин
Үрүҥ Айыы Эн
Аан дойдуну айбытың,
Туох баар
Үүнэр-үөскүүр барыта Эн айыыҥ, – диэн былыргылар этэллэр.
Үрүҥ Айыы күүһүн хантан ыларый? Ол туһунан ким да билбэт. Ити Үрүҥ Айыы түгэҕэ суох кистэлэҥэ буолар.
Үрүҥ Айыы бэлиэтэ.
Өбүгэлэрбит
Аҕыс садарахтаах
Аламай маҥан күнбэлиэтинэн Үрүҥ Айыыны көрдөрөр эбиттэр.
Дойдута. Олоҥхоҕо кэпсэнэринэн тохсус халлаан бэйэтэ туспа дойду буолар эбит. Сороҕор, ити дойду айыылар дойдуларын барытын хабан көрдөрөр.
Бу дойду, этэн ааспыппыт курдук, алгыска көтөҕүллэн турар. Көннөрү харах көрбөт, көннөрү кулгаах истибэт.
Дьоно-сэргэтэ. Үрүҥ Айыы оҕолордоох. Айыылар бары кини оҕолоро буолаллар, ону ааһан иччилэр эмиэ.Үөһээ дойдуга олорор дьон Күн Дьөлдьүүт дьон, Айыы Намыһын удаҕаттар диэн ааттаналлар.былыр кинилэр Орто дойдуга киирэ-тахса турбут эбиттэр. Күн курдук сардаҥарар эттээх-сииннээх, олус эйэҕэс, амарах майгылаах буолаллара үһү. Орто дойдуга улахан алдьархай буоллаҕына, дьону быһыы түһэллэр эбит.
Кыыла-көтөрө. Үрүҥ Айыы дойдутугар кыыллар-көтөрдөр бары бааллар. Сүөһүлэр мичийэллэр.
Балар эмиэ буор кута суохтар. Ол иһин сырдык, чэпчэки буолаллар. Кинилэр куттара-сүрдэрэ сиргэ түстэ5инэ,оччоҕо Орто Дойдуга кыыл-көтөр үөскүүр, үүнээйи үүнэр.
Дьиэтэ-уота. Дьиэтэ күлүмүрдүү турар буолар. Сороҕор бэйэтин киинин тула эргийэ турар курустаал таас дьиэ дииллэр.
Өҥө. Өҥө биллэн турар үрүҥ буолар. Ол иһин былыр айыы ойууннара үрүҥ сылгы тириитэ таҥастаах буолаллара.
Аан тыла. Саха киһитэ Үрүҥ Айыыга аныыр аан тыла дьээ-буо диэн этиллэр. Бу тылы эҥээритэн көннөрү этиэххэ сөп. Дьээ-буо диэтэххэ Айыылар кулгаахтара аһыллар, киһи тылын өйдүүр буолаллар.
Ырыата. Үрүҥ Айыы дьиэрэтэн ырыаны сөбүлүүр. Ити дьиэргэлгэн курдух дорҕоон киниэхэ түргэнник тиийэр. Дьиэрэтии кылыһахтаах буоллаҕына өссө күүһүрэр. Ол иһин сахалар кылыһаҕы сүрү күүһүрдэр ньыма быһыытынан ааҕаллар.
Тыла. Үрүҥ Айыы тыла-алгыс. Алгыс-тэрийэр, үүннэрэр тыл. Кини иэйиитэ-таптал. Ол иһин Үрүҥ Айыыга киһи алгыһынан эрэ хайыһар.
Тыаһа-ууһа. Үрүҥ Айыы сөбүлүүр тыаһа элбэх. Ити тыастар барылара чэгиэннэр, үүнүүгэ тэриллиигэ көмөлөһөллөр.
Айыы биир тыаһынан дүҥүр тыаһа буолар. Дүҥүр тыаһа-этиҥ тыаһа. Дүҥүр дирбийдэҕинэ, дьайдар дьалбарыйаллар. Дүҥүр, күпсүүр, табык-бары этиҥ тыаһын көрдөрөллөр.Өссө чуораан тыаһын айыылар сөбүлүүллэр. Чуораан тыла-айыы тыла. Хомус эмиэ Үрүҥ Айыы тыла. Хомус тыла илигирээн бардаҕына, Айыылар чугаһыыллар. Сэбирдэх сиккиэрэ, күрүлгэн харылааһына, кыталык кыланыыта, күөрэгэй ырыата –эмиэ Айыы тыаһа. Айыы тыаһа алгыстаах, тапталлаах буолар.
Айыы тайаҕа. Үрүҥ Айыы тайаҕын Орто дойдуга батары бырахпыт. Итини кини Орто дойдуга аан маҥнай ийэ куту түһэрэригэр бырахпыт. Ол тайаҕа-сэргэ. Сэргэ саха киһитэ айыылары итэҕэйэрин бэлиэтэ буолар.
Туомнара. Айыыларга барыларыгар ханнык эмэ туом оҥоһуллар. Ити аата Айыылары кытта сибээстэһии бэлиэтэ.
Туомнартан саамай улаханнара ыһыах дэнэр. Ыһыах Айыыларга эрэ ананар.
Сэттэ Айыы
Сэлэһэр кэмэ,
Тоҕус Айыы
Тоҕуруоһар кэмэ, – диэн ыһыаҕы туойан кэбиспиттэр.
Дом!
Бэрт былыр күҥҥэ сүгүрүйүү итэҕэлэ баара. Күн сир үрдүгэр тыынар тыыннаахха барытыгар олох төрдө буоларын өбүгэлэрбит билэллэрэ, онон Саҥа дьылы саас кэлиитэ, от-мас саҥаттан тыллан үүнэр кэмиттэн саҕалаан ааҕаллара. Бу кэмҥэ сахаларга киһиэхэ-сүөһүгэ үтүө дьыл буоллун, төрүөх таҕыстын, от-мас силигилии үүннүн диэн көрдөһөөрү, айыылары үрүҥ аһынан, уохтаах кымыһынан айах тутар үгэс үөскээбитэ. Ыһыах диэн үрүҥ аһы ыһыахтааһын диэн тылтан тахсыбыт. Ыһыахха анаан сылгы кымыһын көөнньөрүллэр, эмис эт буһараллар, арыылаах алаадьы астанар. Айыы ойууна алгысчыт уҥа өттүгэр тоҕус туруйа уолаттары, хаҥас өттүгэр аҕыс кыталык кыргыттары арыалдьыттанан киирэн, Үөһээ Үрдүк Айыылары, Орто Дойду иччилэрин аат ааттаан алгыыр, аал уот оттон, арыылаах алаадьынан, уохтаах кымыһынан айах тутар. Ол кэнниттэн мустубут дьон бука бары кэриҥэ сылдьан чорооннорго кутуллубут кымыс иһэллэр, оһуокайга киирэннэр алгыспыт тиийдин диэннэр ыллыыллар-үҥкүлүүллэр. Ыһыахха ыраахтан-чугастан ыалдьыт ыҥырыллар, көрү-нары оройуттан тутуллар.
Ыһыах сиэригэр-туомугар араас үҥкүүлэри туруораллар:
Битии
Оһуор үҥкүүтэ
Дьөһөгөй үҥкүүтэ
Чороонноох үҥкүү
Ыһыах сүрүн үҥкүүтэ – оһуохай
Кыталык үҥкүүтэ
Сир симэҕин үҥкүүтэ
Дэйбиирдээх үҥкүү.
Туһаныллыбыт литература
1. Афанасьев Л.А. – Тэрис. Айыы үөрэҕэ, Дьокуускай 1993.
2. Гоголева М.Т, Никитина Р.С. – Саха Республикатын норуоттарын культурата, Дьокуускай 2007.
3. Сосин И.М. – Айылҕалыын алтыһан, Дьокуускай 2008.